Η 30η Σεπτεμβρίου καθιερώθηκε από το 2007, σύμφωνα με Προεδρικό Διάταγμα, ως ημέρα μνήμης των Εθνικών Ευεργετών. Ο ευεργετισμός αποτελεί ένα λαμπρό παράδειγμα της ελληνικής πραγματικότητας και της εθνικής μας ιστορίας, καθώς επρόκειτο για μοναδικό φαινόμενο, το οποίο συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση του έθνους αλλά και στη μετέπειτα πορεία του ελληνικού κράτους. Σύμφωνα με την Τομαρά – Σιδέρη «Ως ευεργεσία ή αλλιώς ευποιία, ορίζεται η ευγενέστερη εκδήλωση του ανθρώπινου ενδιαφέροντος, εκδήλωση κοινωνικής, εθνικής και διαπολιτισμικής συνείδησης». Η δε Παπαευσταθίου – Τσάγκα μας πληροφορεί ότι «Ο δωρητής επωμιζόμενος έργα της συντεταγμένης πολιτείας, σε πνεύμα αυτοπροσφοράς, με σκοπό την ευδαιμονία του ευεργετούμενου, ο οποίος βρίσκεται σε δεινή θέση, προσφέρει μέρος της περιουσίας του για κοινωφελείς σκοπούς».
Η ευεργεσία, «η χάρις προς την πόλιν και το έθνος», είναι κατεξοχήν ελληνική συνήθεια και έχει τις ρίζες της στην ελληνική αρχαιότητα, γνωστή ως ο θεσμός της χορηγίας σύμφωνα με τον Αναστάσιο Παπασταύρο. Κατά την μακραίωνη περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αρκετοί Έλληνες, ζώντας στην απόλυτη εξαθλίωση, εγκατέλειψαν την πατρίδα τους, αναζητώντας στην Ευρώπη, τη Ρωσία, την Αφρική και αλλού την τύχη τους. Ο ευεργετισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το φαινόμενο της μετανάστευσης. Στην πλειονότητά τους οι ευεργέτες προερχόταν από φτωχές οικογένειες, άλλοι βέβαια από πολύ εύπορες, οι οποίοι μετανάστευσαν σε παροικίες, δούλεψαν σκληρά, έχοντας ήθος και δαιμόνιο επιχειρηματικό πνεύμα, πλούτισαν, χωρίς να αλλοιωθεί η ευγένεια του χαρακτήρα τους, ζώντας με λιτότητα και σωφροσύνη, με μόνη τους επιθυμία την προσφορά τους στο Έθνος.
Ο Αναστάσιος Παπασταύρος, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα των Ηπειρωτών ευεργετών μας πληροφορεί ότι τον όρο «Εθνικός Ευεργέτης» κατέχουν τριάντα πρόσωπα. Είναι τίτλος ο οποίος απονεμήθηκε επίσημα από την Ελληνική Πολιτεία, με θεσμοθετημένο τρόπο. Τα άτομα αυτά είναι οι Ηπειρώτες Αβέρωφ, Αρσάκης, Δόμπολης, Ζάππες, Ζωγράφος, Ζωσιμάδες, Καπλάνης, Μελλάς, Μπάγκας, Ριζάρηδες, Σίνες, Σταύρου, Στουρνάρης, Τοσίτσας και Χατζηκώστας. Καθώς επίσης, ο Συγγρός από την Κωνσταντινούπολη, ο Μπενάκης από τη Σύρο, ο Παπάφης από τη Θεσσαλονίκη, ο Χαροκόπος από τα Δωδεκάνησα, ο Δούμπας και ο Μπέλλιος από τη Μακεδονία, ο Βαλλιάνος από την Κεφαλονιά, ο Βερναδράκης από την Αγία Πετρούπολη Ρωσίας, ο Βαρβάκης από τα Ψαρά και ο Μαρασλής από την Οδησσό.
Η ιδέα του ευεργετισμού αναπτύχθηκε κατά τον 18ο αιώνα, κυρίως όμως κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, σε παροικίες στις οποίες οι Έλληνες επιχειρηματίες της διασποράς υπηρέτησαν τον κοινοτισμό, καλύπτοντας τις βιοτικές ανάγκες του υπόδουλου ελληνισμού αλλά και συμβάλλοντας στη θεμελίωση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, μέσω της σύστασης κοινωφελών, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τα οποία συνέβαλλαν στην υγεία, στη διάδοση της παιδείας και στην τροφοδότηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού σύμφωνα με τον Κ. Νικολαΐδη.
Η Ήπειρος υπήρξε το λίκνο της ευεργεσίας και δικαίως θεωρείται η «πατρίδα των ευεργετών». Από τους τριάντα επίσημα αναγορευμένους ως Εθνικούς Ευεργέτες, οι δεκαπέντε καταγόταν από την Ήπειρο στο σύνολό της, συμπεριλαμβανομένης και της Βόρειας Ηπείρου. Η άγονη, φτωχή Ήπειρος, κάτω από τον τούρκικο ζυγό, ανέδειξε μια πλειάδα σημαντικών προσωπικοτήτων, οι οποίες έμελλε να σημαδέψουν με την υψηλόφρονη προσφορά τους, το μέλλον της Ελλάδας.
Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, το Ζάππειο, το Καλλιμάρμαρο, το Αρσάκειο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και πολλά άλλα είναι έργα Ηπειρωτών Ευεργετών, τα οποία στολίζουν την πρωτεύουσα. Ανδραγαθήματα οι ευεργέτες έκαναν επίσης στη γενέθλια γη τους, την Ήπειρο αλλά και στις κοινότητες τις οποίες δημιουργήθηκαν επιχειρηματικά και έζησαν, σε πολλές περιπτώσεις, μέχρι το τέλος της ζωής τους, καθώς κάποιοι εξ αυτών δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους, όπως λέει ο Σπ. Καμαλάκης.
Οι τρεις Εθνικοί Ευεργέτες με καταγωγή από το Μέτσοβο συνεισέφεραν από κοινού στην ίδρυση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Συγκεκριμένα, ο Δημήτριος Στουρνάρας, ανιψιός του έτερου Εθνικού Ευεργέτη, Μιχαήλ Τοσίτσα, εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια, έδρα των επιχειρήσεων Τοσίτσα, όπου και δούλεψε σκληρά. Υπήρξε μεγάλος οραματιστής και κληροδότησε στο ελληνικό δημόσιο και σε κοινωφελείς οργανισμούς 1.500.000 χρυσές δραχμές, με σκοπό την ανέγερση σχολείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων στη γενέτειρά του, το Μέτσοβο αλλά και στην Αλεξάνδρεια, καθώς επίσης μερίμνησε και για την ίδρυση Πολυτεχνείου στην Αθήνα σύμφωνα με τον Α. Παπασταύρο.
Ο Μιχαήλ Τοσίτσας γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1787, δημιούργησε μια κολοσσιαία επιχείρηση στην Αλεξάνδρεια και διέθεσε μεγάλα ποσά για την Ελληνική Κοινότητα της Αλεξάνδρειας αλλά και στο ελληνικό κράτος και στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Συγκεκριμένα, ενδιαφέρθηκε για την εκπαιδευτική, την οικονομική και πολιτισμική ευμάρεια του Μετσόβου, ίδρυσε το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο, το Ελληνικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, διέθεσε μεγάλα ποσά για την υγεία, την παιδεία, για τον εξωραϊσμό της πρωτεύουσας, καθώς επίσης συμμετείχε και στην ανοικοδόμηση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Μετά το θάνατό του το έργο του συνέχισε η σύζυγός του Ελένη, με την ανοικοδόμηση του Τοσίτσειου Παρθεναγωγείου και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Ο τρίτος Εθνικός Ευεργέτης εκ Μετσόβου, ο Γεώργιος Αβέρωφ, ο «πρύτανης» των νεωτέρων Εθνικών Ευεργετών, γεννήθηκε το 1818 και δραστηριοποιήθηκε στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια. Οι ευεργεσίες του είναι αναρίθμητες, εξ αυτών συνοπτικά μπορούν να αναφερθούν η ίδρυση και η συντήρηση της Γεωργικής Σχολής Λάρισας, η ναυπήγηση θωρηκτού, η αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου, η ίδρυση τη Σχολής Ευελπίδων, η ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης και του εξοπλισμού του Πολυτεχνείου, η κατάθεση μεγάλων χρηματικών ποσών στην Εθνική Τράπεζα για κοινωφελείς σκοπούς στην ιδιαίτερή του πατρίδα και τέλος, δάνειο στο ελληνικό κράτος, το οποίο και χάρισε αργότερα όπως αναφέρεται στην βιβλιογραφία του Χ. Τσέτση.
Από τη Βόρεια Ήπειρο καταγωγή είχαν ο Αρσάκης, ο Ζάππας, ο Ζωγράφος, ο Μπάγκας και οι Σίνες. Ο Απόστολος Αρσάκης γεννήθηκε το 1792, στη Χοτοχόβα της Βόρειας Ηπείρου, σπούδασε στη Βιέννη, συνέβαλλε στην Ελληνική Επανάσταση και στην πνευματική άνοδο των Ελλήνων. Με δικές του δαπάνες οικοδομήθηκε μεγάλο σχολικό κτήριο στην Αθήνα, το «Αρσάκειο». Αρσάκειο Σχολείο ίδρυσε και στην ιδιαίτερή του πατρίδα, φρόντισε για τη συντήρηση και τη λειτουργία τους και προσέφερε μεγάλα ποσά για κοινωφελή έργα.
Από το Λάμποβο της Βόρειας Ηπείρου είχαν καταγωγή τα εξαδέρφια Ευαγγέλης και Κωνσταντίνος Ζάππας, οι οποίοι κατείχαν κολοσσιαία περιουσία, διαθέτοντάς την στην οικοδόμηση εκπαιδευτηρίων στην Ήπειρο και ως δωρεές σε ορφανοτροφεία, στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στην Ακαδημία Αθηνών, στο Πολυτεχνείο και αλλού, με κορυφαία πράξη αγαθοεργίας την ανέγερση του Ζαππείου Μεγάρου.
Ο Χρηστάκης Ζωγράφος γεννηθείς στο Καστοράτι της Βόρειας Ηπείρου, το 1820, καταγόταν από εύπορη οικογένεια και φοίτησε στη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων. Οι ευεργεσίες του αναρίθμητες στον τομέα των γραμμάτων για τη μόρφωση του υπόδουλου Ελληνισμού, ενώ στην ιδιαίτερή του πατρίδα ίδρυσε τα «Ζωγράφεια Διδασκαλεία», με διδακτήριο, βιβλιοθήκη και ορφανοτροφείο.
Ο Ιωάννης Μπάγκας γεννήθηκε στην Καρυτσά της Βόρειας Ηπείρου, το έτος 1814. Δραστηριοποιήθηκε στη Θήβα, τη Χαλκίδα, την Αλεξάνδρεια και στην Ρουμανία, φτιάχνοντας μεγάλη περιουσία, την οποία με την επιστροφή του στην Ελλάδα και την εγκατάστασή του στην Αθήνα, σε προχωρημένη ηλικία, δώρισε στο ελληνικό δημόσιο, κρατώντας ένα μικρό ποσό για τον βιοπορισμό του.
Ο Γεώργιος Σίνας, με καταγωγή από τη Μοσχόπολη της Βόρειας Ηπείρου, δραστηριοποιήθηκε στην Αυστροουγγαρία ως τραπεζίτης και κατείχε εκεί μεγάλες εκτάσεις γης. Τα ποσά τα οποία διέθεσε σε αγαθοεργίες για την γενέτειρά του, το ελληνικό κράτος αλλά και την ελληνική παροικία της Βιέννης ήταν τεράστια. Η μεγαλύτερη δωρεά του ήταν εκείνη που προοριζόταν για την ίδρυση και τον εξοπλισμό του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Το αγαθοποιό του έργο συνέχισε ο γιος του Σίμων Σίνας.
Από τα Ιωάννινα καταγόταν ο Γεώργιος Σταύρου, ο Βασίλειος Μελάς και ο Γεώργιος Χατζηκώστας, ενώ ο Ιωάννης Δόμπολης είχε καταγωγή από το χωριό Δεσποτικό Ιωαννίνων, ο Ζώης Καπλάνης και οι αδερφοί Ζωσιμάδες από τα Γραμμένο Ιωαννίνων και οι Ριζάρηδες από το Μονοδένδρι Ζαγορίου. Η προσφορά τους στην περιοχή των Ιωαννίνων και όχι μόνο, ανεκτίμητη, όπως αυτή των αδερφών Ζωσιμάδων, οι οποίοι προερχόταν από εύπορη οικογένεια. Γεννηθέντες μεταξύ του 1754 με 1762, δεν παντρεύτηκαν ποτέ, ώστε να μην αποκτήσουν απογόνους, για να διαθέσουν την περιουσία τους στην πατρίδα. Μέσω της Ζωσιμαίας Αδελφότητας με την περιουσία τους ιδρύθηκε η «Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων», το Μοναστήρι Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στο Νησί, εκκλησίες, γηροκομείο, χορηγήθηκαν υποτροφίες σε άπορους και προίκισαν πλήθος κοριτσιών από το Γραμμένο και τα Ιωάννινα.
Ο Βασίλειος Μελάς, γεννηθείς το 1819, ασχολήθηκε με το εμπόριο και σύμφωνα με τη διαθηκώα επιθυμία του η περιουσία του διατέθηκε για τη μόρφωση των Ελληνόπουλων. Ο Μάνθος και ο Γεώργιος Ριζάρης δραστηριοποιήθηκαν στη Νίζνα της σημερινής Ουκρανίας. Ο Μάνθος Ριζάρης υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρίας, από κοινού προσέφεραν στον αγώνα για απελευθέρωση, ενίσχυσαν την παιδεία ιδρύοντας σχολεία, καθώς επίσης και την περίφημη «Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή». Ο Ιωάννης Δόμπολης με τη διαθήκη του κληροδότησε στο ελληνικό δημόσιο 815.000 ρούβλια για την ανέγερση Πανεπιστημίου στην Αθήνα, στο οποίο θα δινόταν το όνομα του εγκάρδιου φίλου του Καποδίστρια.
Ο Γεώργιος Σταύρου, γεννημένος το 1788, χαρακτηρίστηκε ως «ο Ευεργέτης των Ευεργετών», συμμετείχε ενεργά στην απελευθέρωση του Έθνους, διαθέτοντας τεράστια ποσά για το σκοπό αυτό, ήταν ο ιδρυτής της Εθνικής Τραπέζης και δημιουργός του Ορφανοτροφείου Ιωαννίνων. Ο Γεώργιος Χατζηκώστας, γεννημένος το 1753, καταγόταν από πλούσια οικογένεια, η προσφορά του ήταν ανεκτίμητη στα Ιωάννινα με την ίδρυση του Νοσοκομείου Ιωαννίνων αλλά και με την ανέγερση πολυάριθμων ναών.
Ξεχωριστή μνεία αξίζει να γίνει στους Ζώη Καπλάνη, Γεώργιο Αβέρωφ και Μιχαήλ Τοσίτσα που το έργο και η προσφορά τους οπωσδήποτε είχε αντίκτυπο σε όλη τη χώρα, όμως ποτέ δεν ξέξασαν τον τόπο όπου ξεκίνησαν. Πρόκειται για το Μέτσοβο και την Ζίτσα, δύο περιοχές ενδιαφέροντος που στα πλαίσια των προβλεπόμενων έργων προβλέπουν κτίρια κληροδοτήματα των προαναφερθέντων εθνικών ευεργετών.
